کتاب ما چگونه ما شدیم

حکومت قاجارها، حداقل در یکصد سال اولیه آن، همان‌قدر مولود شرایط ایران بود که سرسبزی شمال و خشکی کویر لوت. بنابراین سؤال یا فرضیه «تمرکز مطلق قدرت در دست حکومت باعث پیدایش عقب‌ماندگی در ایران گردید» را می‌توان وارونه کرد و گفت که «عقب‌ماندگی در ایران لاجرم باعث تمرکز مطلق قدرت در دست حکومت گردید». 

یک «چرا» در ذهنم پیدا شد. چرا شاهان ما فاسد و بد بودند؟ چرا شاهان فرانسه یا انگلستان همه بد و فاسد نبودند؟ چرا رجال ما در عصر قاجار سرسپرده به سفارتخانه‌های خارجی بودند؟ چرا رجال انگلستان، روسیه یا فرانسه سرسپرده و وابسته نبودند؟ چرا در جامعه ما کسی با علوم جدید آشنا نبود و از مدرسه و دانشگاه خبری نبود اما در بسیاری از کشورهای دیگر اینگونه نبود؟

آنجا که عباس میرزا به ژوبر می‌گوید: مشکل در کجاست؟ چرا شما، شما شده‌اید، و ما، ما شده‌ایم؟ آیا خاک و آب اروپا با آب و خاک ما متفاوت است؟ آیا آفتابی که بر ما می‌تابد با آفتابی که بر شما می‌تابد متفاوت است؟ آیا خدا خواسته که شما آنگونه شده‌اید و ما اینگونه؟ واضح است که عباس میرزا همه اینها را به طعنه می‌گوید. والا خودش در همانجا می‌گوید که «آفتابی که بر سر شما می‌تابد همان است که بر سر ما می‌تابد؛ آب و خاک هم که یکی است.» آنجا که می‌گوید که «نکند خدا خواسته شما فرانسوی‌ها پیشرفت کنید و ما ایرانی‌ها درجا بزنیم»، باز دارد زبان استعاره بکار می‌برد

ما همواره در آثار و مکتوباتمان، نطق‌ها و سخنرانی‌هایمان به مقطع نخست اشاره کرده و با غرور و افتخار می‌گوییم که ایران یا ایران اسلامی به واسطه دستاوردهای علماء و دانشمندانش سهم زیادی بر تمدن بشری دارد. اما همواره هم در همان نقطه می‌ایستایم و جلوتر نمی‌آییم. چرا که بعد از آن نقطه، بعد از عصر فارابی، ابوعلی سینا، خوارزمی و بیرونی ما وارد برهوت و شوره‌زاری می‌شویم که نه تنها دیگر از ابوعلی سیناها، خوارزمی‌ها و جابرابن حیان‌ها خبری نیست بلکه اساسا کسی نمی‌داند این گونه علوم وجود هم دارند. نه تنها از خوارزمی، بیرونی و فارابی خبری نیست، نه تنها علماء و دانشمندان ایرانی در بغداد، خوارزم، نیشابور و ری به دنبال نجوم، فلسفه، ریاضی، هیات، کیمیا، پزشکی و جغرافی نیستند بلکه جامعه ایران آنچنان از علم فاصله گرفته که وقتی در سال‌های پایانی قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم مرحوم حاج میرزاحسن رشدیه در تبریز نخستین مدرسه به سبک امروزی را بنا می‌نهد، عده‌ای شبانه ریخته و آن را خراب می‌کنند چون معتقدند از آن مدارس بسی کفر و زندقه و بابی‌گری حاصل آید.

چرا شاهان ما فاسد و بد بودند؟ چرا شاهان فرانسه یا انگلستان همه بد و فاسد نبودند؟ چرا رجال ما در عصر قاجار سرسپرده به سفارتخانه‌های خارجی بودند؟ چرا رجال انگلستان، روسیه یا فرانسه سرسپرده و وابسته نبودند؟ چرا در جامعه ما کسی با علوم جدید آشنا نبود و از مدرسه و دانشگاه خبری نبود اما در بسیاری از کشورهای دیگر اینگونه نبود؟

حکومت اگرچه انسجام و نظم و امنیت و ترتیب امور و روابط اجتماعی فردی و گروهی انسان‌ها را با یگدیگر و نسبت به جامعه‌ای که در آن به سر می‌برند تنظیم می‌نماید، اما کل عملکرد و جهت‌گیری نهاد حکومت در حقیقت به‌گونه‌ای است که در جهت تحکیم، تثبیت و حتی افزایش منافع یک طبقه خاص از جامعه می‌باشد

یک طرف این تضاد تاریخی، غرب (استعمار، سرمایه‌داری جهانی، امپریالیسم، صهیونیسم، استکبار، شرکت‌های چندملیتی و …) قرار داشت و در طرف دیگر آن، کشورهای جهان سوم و در حال توسعه. اولی (غرب) ظالمانه ثروت و منابع دومی را به یغما برده، مردمانش را به استثمار درآورده، مغزهایش را ربوده، با صدور تکنولوژی تلاش می‌کند آنها را هرچه بیشتر وابسته نگه دارد و بالاخره با نفوذ و رسوخ فرهنگی‌اش سعی دارد ارزش‌ها و مفاهیم فرهنگ ملی و اصیل آن جوامع را از میان ببرد و فرهنگ خود را جایگزین آن سازد.

موج هجوم مغول تا مرزهای آلمان و ایتالیا رسید و بعد پس زد. اگر فلورانس و رم نیز به سرنوشت کی‌یف (روسیه) و بغداد دچار می‌شدند، مشکل می‌توان تصور کرد که رنسانس هرگز می‌توانست اتفاق افتاده باشد.

کلید درک توفیق نسبی آنان علی‌رغم شرایط طبیعی نامساعد در تلاش‌های انسانی خلاصه می‌شود.
ایرانیان توانسته بودند به کمک نیروی انسانی بنای یک امپراتوری نیرومند را بگذارند.

آنچه مسلم است آن حکام، سلاطین و رجال که از کره ماه نیامده بودند، از خارج هم کسی آنان را از طریق کودتا بر ما مسلط نکرده بود، آنان هرکه و هرچه بودند، محصولات جامعه خودمان بودند؛ بنابراین به‌جای شرح و بسط خیانت‌های آنان آیا نبایستی اندکی هم به این پرسش پرداخت که چه می‌شود و چگونه می‌شود که در قریب به ۱۴۰ سال که قاجارها بر ایران حکومت کردند، هر هفت‌پادشاه به همراه حکام و رجال قاجار یکی بعد از دیگری بدتر بودند؟ آیا در آب‌وخاک ایران عناصری وجود دارد که حکام و سلاطینش را به آن صورت درمی‌آورد؟ نکند آن سلاطین و حکام خیلی هم آن‌گونه که ما امروزه تصور می‌کنیم نبودند؟

اساسا خود این نظر که حکام، رجال و سلاطین قاجار مسبب مصیبت‌ها، ضعف‌ها و پریشانی‌های ایران بودند چقدر قرین به واقعیت است؟ آیا بخش‌های دیگر جامعه ایران نقشی در به وجود آوردن آن عقب‌ماندگی نداشتند و مسبب فقط حکام و حکومت بوده‌اند؟ یا در کتاب دیگری، شرح مفصلی از اقدامات، دسایس و توطئه‌های خبیثان انگلستان رفته بود. منتها می‌شد این پرسش را نیز مطرح ساخت که اساسا چه شد که انگلستان آمد به ایران و آن بلاها را بر سر ما آورد؟ چرا ما نرفتیم انگلستان یا فرانسه را مستعمره خود نموده یا دولت‌ها و رجال آنان را زیر نفوذ خود بگیریم؟

آنجا که عباس میرزا به ژوبر می‌گوید: مشکل در کجاست؟ چرا شما، شما شده‌اید، و ما، ما شده‌ایم؟ آیا خاک و آب اروپا با آب و خاک ما متفاوت است؟ آیا آفتابی که بر ما می‌تابد با آفتابی که بر شما می‌تابد متفاوت است؟ آیا خدا خواسته که شما آنگونه شده‌اید و ما اینگونه

نمی‌دانم این قدرتی که شما اروپایی‌ها را بر ما مسلط کرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چه؟ شما در قشون جنگیدن و فتح کردن و به کار بردن تمام قوای عقلیه متبحرید و حال آن که ما در جهل و شغب غوطه‌ور و به‌ندرت آتیه را در نظر می‌گیریم. مگر جمعیت و حاصل‌خیزی و ثروت مشرق‌زمین از اروپا کمتر است؟ یا آفتاب که قبل از رسیدن به شما به ما می‌تابد تأثیرات مفیدش در سر ما کمتر از سر شماست؟ یا خدایی که مراحمش بر جمیع ذرات عالم یکسان است خواسته شما را بر ما برتری می‌دهد؟ گمان نمی‌کنم. اجنبی حرف بزن! بگو من چه باید بکنم که ایرانیان را هشیار نمایم؟»

«مردم به کارهای من افتخار می‌کنند، ولی چون من، از ضعیفی من بی‌خبرند. چه کرده‌ام که قدر و قیمت جنگجویان مغرب‌زمین را داشته باشم؟ یا چه شهری را تسخیر کرده‌ام و چه انتقامی توانسته‌ام از تاراج ایالات خود بکشم؟ … از شهرت و فتوحات قشون فرانسه دانستم که رشادت قشون روسیه در برابر آنان هیچ است، مع‌الوصف تمام قوای مرا یک مشت اروپایی سرگرم داشته، مانع پیشرفت کار من می‌شوند … نمی‌دانم این قدرتی که شما اروپایی‌ها را بر ما مسلط کرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چه؟ شما در قشون جنگیدن و فتح کردن و به کار بردن تمام قوای عقلیه متبحرید و حال آن که ما در جهل و شغب غوطه‌ور و به‌ندرت آتیه را در نظر می‌گیریم. مگر جمعیت و حاصل‌خیزی و ثروت مشرق‌زمین از اروپا کمتر است؟ یا آفتاب که قبل از رسیدن به شما به ما می‌تابد تأثیرات مفیدش در سر ما کمتر از سر شماست؟ یا خدایی که مراحمش بر جمیع ذرات عالم یکسان است خواسته شما را بر ما برتری می‌دهد؟ گمان نمی‌کنم. اجنبی حرف بزن! بگو من چه باید بکنم که ایرانیان را هشیار نمایم؟»

این پدیده که ظهور و افول قدرت‌ها متکی به توانمندی افراد مشخصی باشد، نشان‌دهنده ساده بودن بافت اجتماعی آن است چه، اگر جامعه دارای نهادهای استوار و جاافتاده‌ای باشد، ظهور فرد ولو آن که دارای استعداد و توانمندی‌های چشم‌گیری هم نسبت به دیگران باشد به تنهایی نمی‌تواند منجر به تغییرات گسترده شود.

اما اگر از یک زاویه دیگر به اثرات بلندمدت‌تر مسئله تمرکز قدرت در دست حکومت بنگریم بایستی گفت که این تمرکز از سویی دیگر باعث شد تا امکان به‌وجود آمدن برخی از تحولات اجتماعی که لازمه پیشرفت و توسعه هستند، یا به‌طور کامل از میان برود و یا عمیقا کاهش یابد. از جمله این تحولات پیدایش نهادهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مستقل از حکومت است.

ماحصل کلام آنکه بسیاری از آثاری که پیرامون اسباب و علل عقب‌ماندگی ایران و مباحث توسعه یافتگی انتشار یافته بیشتر عبارت‌پردازی، انشاء، خطابه و کلیشه‌های ترجمه شده هستند تا تجزیه و تحلیل‌های جدی واقع‌بینانه و مرتبط با موضوع.

بسیاری از ایرانیان هر پدیده‌ای را که مطابق اندیشه یا منافعشان نباشد به‌دست‌ها و سیاست‌های مرموز مخالفین و دشمنانشان نسبت می‌دهند. اصطلاح معروف «کار، کار انگلیسی‌هاست» بازتاب رواج این نگرش در میان ماست.

فی‌الواقع روند افول یا انحطاطی که از اوایل قرن یازدهم با هجوم اولین دسته‌های قبایل آسیای مرکزی به ایران آغاز گردید، تا اواسط قرن سیزدهم و به‌دست مغولان به اوج خود رسید و کامل شد؛ افولی که نتیجه منطقی آن ایران قرن نوزدهم شد.

محدودیت قدرت حکومت به نوبه خود باعث می‌شد تا نهاد قانون و قضاوت این امکان را پیدا کنند تا بالنسبه مستقل از حکومت و اعیان و اشراف اعمال قدرت نمایند. استقلال امر قضا باعث به‌وجود آمدن امنیت اجتماعی می‌شد و امنیت اجتماعی نیز به نوبه خود از یک سو، فضای مناسب برای فعالیت‌های اقتصادی و تجاری به‌وجود می‌آورد و از سویی دیگر، مشارکت سیاسی را سبب‌ساز بود. اما در ایران قدرت حکومت در قالب پادشاه همواره به صورت مطلق باقی ماند، بدون آن که نهادی به‌وجود آید تا یارای آن را داشته باشد که بتواند در مقابل استبداد و اعمال حاکمیت مطلق شاهان ابراز وجود نماید.